Η Μυρτιά είναι Τοπική Κοινότητα του Δήμου Θέρμου.
Βρίσκεται στην Βορειοανατολική όχθη της λίμνης Τριχωνίδας.
Η απογραφή του 2011 κατέγραψε 711 κατοίκους.
Το χωριό πήρε το όνομά του από το ιστορικό μοναστήρι “Παναγία Μυρτιώτισσα” που χτίστηκε τον 12ο αιώνα. Πριν μεταφερθεί στην σημερινή θέση του, ήταν στην παραλία της λίμνης Τριχωνίδας, στον Πέρεβο. Παραμένει άγνωστο πότε χτίστηκε στον Πέρεβο, μπορεί όμως να υποθέσει κανείς ότι, πριν την εγκατάλειψή του, είχαν προηγηθεί κάποιοι αιώνες ακόμα.
Η ιστορία της Μυρτιάς χάνεται στο βάθος του χρόνου. Το παλαιότερο όνομα του χωριού ήταν “Γουρίτσα”. Πρόκειται για παραφθορά της λέξης “Κουρήτις”. Έτσι λεγόταν παλιά η κάτωθεν του Θέρμου περιοχή. Η άνωθεν του Θέρμου περιοχή λεγόταν Απόκουρο. Που σημαίνει “η άνωθεν της Κουρήτιδος γης περιοχή”.
Η Γουρίτσα, δηλαδή η Κουρήτις (γη) άρχιζε από τη Μόκιστα κι έφτανε μέχρι τον Βλοχό. Τους τελευταίους όμως αιώνες διατηρήθηκε ως τοπωνύμιο μόνο στο χωριό που σήμερα λέγεται Μυρτιά.
Κουρήτες ήταν ένα αρχαιοελληνικό φύλο που ζούσε στην περιοχή πριν από τους Αιτωλούς, για κάποιο χρονικό διάστημα όμως συμβίωσαν, μέχρι να συγχωνευτούν. Από τους Κουρήτες καταγόταν η μητέρα του θρυλικού ήρωα της Αργοναυτικής εκστρατείας Μελέαγρου, η Αλθαία, πατέρας του οποίου ήταν ο Οινέας, Αιτωλός βασιλιάς της Καλυδώνας.
Το χωριό ήταν χτισμένο αρχικά στον λόφο που σήμερα είναι γνωστός ως λόφος της Αγίας Παρασκευής, οι παλιότεροι όμως το έλεγαν “Παλιοχώρια”. Επί Τουρκοκρατίας μάλλον μεταφέρθηκε στην σημερινή του θέση, κοντά στο Μοναστήρι, που ήταν και το μεγάλο αφεντικό του κάμπου. Όταν όμως ο Ελευθέριος Βενιζέλος έκαμε την πρώτη διανομή της περιουσίας των Μονών στους κολίγους, ο κάμπος μοιράστηκε στους κατοίκους (σε τρεις φάσεις) κι άρχισαν τότε να εμφανίζονται στις ιδιοκτησίες του κάμπου σπίτια και νοικοκυριά. Έτσι το αρχικό χωριό απόχτησε διάφορους οικισμούς.
Ο οικισμός του κάμπου, ενισχυμένος από τους ορεινούς πληθυσμούς της Αιτωλίας που αρχικά κατέβαιναν για μεροκάματο και μετά ρίζωναν στα πεδινά, έγινε στο σύνολό του μεγαλύτερος, αλλά κι αυτός κατανέμεται σε άλλους μικρότερους, με κυριότερους τον Πέρεβο, την Παλιόστανη, τον Παλαιόμυλο, τα Πεζούλια και τα Βελιέικα.
Από την εποχή του μεσοπολέμου ο κάμπος των δύο χιλιάδων στρεμμάτων άρχισε να φυτεύεται περιβόλια, λεμονιές και σαγκουινιές. Το μικροκλίμα, αλλά και η φύση του εδάφους έδωσαν δύο μοναδικά προϊόντα: Το μαγληνό λεμόνι Γουρίτσης, με διπλό χυμό και διπλή οξύτητα από κάθε άλλο λεμόνι, και το περίφημο σαγκουίνι Γουρίτσης, μοναδικό στον κόσμο. Με την επωνυμία που πήρε από το χωριό (σαγκουίνι Γουρίτσης) διδάσκεται σε όλα τα γεωπονικά πανεπιστήμια του κόσμου.
Εκτός από λεμόνι και σαγκουίνι η Μυρτιά παράγει και λάδι. Οι λόφοι της είναι γεμάτοι από ελαιώνες.
Σπουδαίο ρόλο στην διακίνηση των προϊόντων έπαιξε ο Συνεταιρισμός. Ιδρύθηκε στις 21 Σεπτεμβρίου 1957 από τον πρωτοπόρο Νίκο Λαμπράκη. Το καταστατικό του τροποποιήθηκε το 1986, βάσει του νόμου 1541/1985.
Η Γουρίτσα έδωσε τ’ όνομά της και σε μια αμπελοοινική ποικιλία, τον “Γουρτσιάνο”. Είναι το σταφύλι που με το σωζόμενο όνομά του σε όλη την γύρω περιοχή (από το Απόκουρο, μέχρι τον Αϊβλάση) διασώζει το ιστορικό ίχνος της μεγάλης Γουρίτσας, δηλαδή της “Κουρήτιδας”.
Το ασβεστολιθικό υπόβαθρο της περιοχής (βασική γεωλογική συνθήκη για τον “Γουρτσιάνο”) δίνει και μια εξαιρετική Ιαματική Πηγή, γνωστή ως Λουτρά Μυρτιάς “Κόκκινο Στεφάνι”.
Εκτός από το ιστορικό μοναστήρι της Μυρτιάς, υπάρχουν τρεις ενοριακοί ναοί, ο Άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος, ο Προφήτης Ηλίας και ο Άγιος Δημήτριος. Οι ναοί αυτοί πλαισιώνονται από τα ξωκλήσια της Αγίας Ελεούσας και της Αγίας Παρασκευής.
Ο κάμπος της Μυρτιάς είναι δημιούργημα δύο μικρών ποταμών: Ο Μοκιστιάνος, που πηγάζει στην Αγία Σοφία και δημιουργεί έναν υπέροχο καταρράκτη στα όρια των δύο κοινοτήτων, και το Διχαλόρεμα, που πηγάζει στο Κεφαλόβρυσο της Μυρτιάς.
Στο Κεφαλόβρυσο είναι από την εποχή του Τρικούπη ένα πέτρινο γεφύρι που το συνοδεύει ένας τραγικός μύθος ανάλογος μ’ εκείνον του γιοφυριού της Άρτας.
Το Διχαλόρεμα σχηματίζει κι αυτό έναν υπέροχο καταρράκτη δίπλα στο ξωκλήσι της Αγιαλεούσας, άλλος δε βραχίονας του Διχαλορέματος, σχηματίζει τον καταρράκτη του Κατρουέλη, που πηγάζει στην τοποθεσία “Γαλανή”.
Το Διχαλόρεμα θα μπορούσε να λέγεται “Γουρτσιάνος”, κατά το “Μοκιστιάνος”.
Γύρω από τα δύο αυτά μικρά ποτάμια σώζονται νερόμυλοι και νεροτριβές, απομεινάρια της προβιομηχανικής εποχής. Στους λόφους σώζονται ακόμη κι αλώνια.
Από τη Λαζούνα μέχρι τον Πέρεβο και από την Βουλωμένη μέχρι τα Λουτρά, η Μυρτιά δίνει το ωραιότερο ανάγλυφο της Αιτωλίας. Μύθοι και θρύλοι το συνοδεύουν, αλλά και Ιστορία: Στις “Στροφές της Γουρίτσας” έγινε μία από τις σημαντικότερες μάχες της εθνικής ανίστασης κατά των Γερμανών στις 10 Ιουλίου 1943.
Στην επανάσταση του 1821 συμμετείχαν τουλάχιστον δεκατρείς Γουρτσιάνοι αγωνιστές. Με οπλαρχηγό τους τον Κώστα Σιαδήμα ήταν στο πρώτο σώμα ανδρών που μπήκε στο Αγρίνιο στις 11 Ιουνίου 1821 και το απελευθέρωσε. Με τον Σιαδήμα πάλι ήταν στην ηρωική Έξοδο του Μεσολογγίου το 1826, ένας δε απ’ αυτούς, ο Γιώργος Μπίκας, πολέμησε και με τον Μάρκο Μπότσαρη στο Καρπενήσι.
Παλιότερα γίνονταν δύο πανηγύρια, της “Αγιαλεούσας” και “τ’ Αϊλιώς” που τις προηγούμενες δεκαετίες ήταν ένα από τα μεγαλύτερα πανηγύρια της περιοχής. Ακόμα παλιότερα γινόταν και “της Αναλήψεως” στα Λουτρά, όπου κατέβαιναν απ’ όλα τα χωριά της Αιτωλίας για ένα μπάνιο, επειδή, καθώς έλεγαν, “τους έγιανε για ένα χρόνο”, τόσο πολύ πίστευαν στην ιαματική του δύναμη.
Ο κάμπος της Μυρτιάς (με αιχμή τον Αϊλιά) γινόταν επίσης πανηγυρικός την Καθαροδευτέρα και την Πρωτομαγιά.
Οι γιορτές αυτές που κάποτε προσέλκυαν χιλιάδες ανθρώπων η καθεμιά, γίνονται και σήμερα χωρίς να έχουν την παλιά τους αίγλη, έδωσαν ωστόσο την δεσπόζουσα θέση τους στην ετήσια “γιορτή αθερίνας” που θέσπισε το 2012 στον Αϊλιά ο Σύλλογος Μυρτιωτών και γίνεται στο τέλος του καλοκαιριού.
Το ιστορικό και το μυθολογικό υλικό για τη Μυρτιά είναι συγκεντρωμένο σ’ ένα (ανέκδοτο ακόμα) βιβλίο με τίτλο “Μυρτιά η νύμφη της Τριχωνίδας”.
Παντελής Φλωρόπουλος
